PENDHEKAR KAMPUNG PINDHANGAN
SAWIJINING CARITA FIKSI KANURAGAN
Dinda Mulia
Erdiastuty
Pendidikan Bahasa Daerah, FBS, UNESA,
(dindamulia13@yahoo.com)
Abstrak
Jinis cerbung kang
ngrembaka salah sawijine arupa cerbung sing ngandhut carita kanuragan. Carita kanuragan kasebut dumadi saka anane tradhisi olah kanuragan
sing ngrembaka ing bebrayan Jawa. Salah sawijining cerbung kang ngandhut babagan
olah kanuragan yaiku cerbung Pendhekar
Kampung Pindhangan anggitane Imam H. Cerbung PKP kapilih ing panliten iki
amarga caritane narik kawigaten yaiku ngenani tradhisi olah kanuragan kang pinunjul
sajroning carita. Cerbung PKP uga durung nate ditliti sadurunge lan PKP iku mujudake
asil karya sastra Jawa moderen sing kagolong anyar. Saliyane iku, cerbung kanuragan isih arang
tinulis ing kalawarti. Tradhisi olah kanuragan sajroning carita kasebut
sesambungan karo kahanan sosial masyarakat sajroning cerbung PKP. Anane rong
perangan kang nyawiji mau narik kawigaten lan laras menawa katindakake panliten
nganggo tinthingan sosio – antropologi. Bab kang dadi underaning panliten iki, yaiku: (1) wujud struktur
sastra, mligine paraga lan pamaragan, (2) wujud tradhisi olah kanuragan kang
ngrembaka ing masyarakat sajroning cerbung PKP, lan (3) kahanan sosial
masyarakat ing cerbung PKP kang njalari tuwuhe tradhisi olah kanuragan.
Adhedhasar underaning panliten kasebut, mula panliten iki nduweni ancas, yaiku:
(1) ngandharake wujud struktur teks, mligine aspek paraga lan pamaragan, (2)
ngandharake wujud tradhisi olah kanuragan kang ngrembaka ing masyarakat
sajroning cerbung PKP, lan (3) ngandharake kahanan sosial masyarakat ing
cerbung PKP kang njalari tuwuhe tradhisi olah kanuragan.
Panliten ngenani tradhisi olah
kanuragan lan kahanan sosial sajroning cerbung PKP iki kalebu panliten
kualitatif kang nggunakake metodhe deskriptif. Data sajroning
panliten iki
awujud tembung-tembung, frasa utawa ukara-ukara kang
kajupuk saka cerbung PKP anggitane Imam H. sing kababar ing kalawarti Jaya Baya, edhisi No. 38 Mei 2012 nganti
edhisi No. 06 Oktober 2012. Data
kasebut dikumpulake mawa teknik studi kapustakan
lan maca. Analisis data ing panliten iki yaiku kanthi analisis data kualitatif.
Asiling panliten nuduhake yen wujud
struktur sastra, mligine paraga lan pamaragan dibedakake dadi loro adhedhasar
saka pentinge paraga sajroning carita, yaiku paraga utama lan paraga tambahan.
Paraga utama ana loro, yaiku Tony lan Pak Faizal. Paraga tambahan ana telu,
yaiku Udin, Bardi, lan Wiwin. Wewujudan tradhisi olah kanuragan kayata (1) anane
olah kanuragan, (2) ancase olah kanuragan, (3) piwulang agama islam sajroning
olah kanuragan, (4) ngelmu kasekten, (5) carane antuk kasekten, (6) pusaka, (7)
kapitayan, (8) ilmu gaib, lan (9) tradhisi saliyane olah kanuragan. Wujude
kahanan sosial masyarakat sajroning PKP yaiku (1) pakaryan, (2) agama, (3)
watak guyub rukun, (4) kenakalan pemudha, lan (5) kadurjanan.
Tembung wigati: carita
fiksi kanuragan, wujude tradhisi olah kanuragan, kahanan sosial masyarakat
A. PURWAKA
Ing tembe iki tuwuh reriptan sastra kang isine ngenani
carita kependhekaran utawa kanuragan ing jagading kasusastran Jawa moderen.
Umume caritane gegayutan karo paraga kang kadhapuk minangka pendhekar sing
wasis olah kanuragan. Carita kasebut diarani carita kanuragan. Carita kanuragan
sajroning kasusastran Jawa moderen mula bukane tuwuh ing kasustran Indonesia.
Ing antara liya yaiku Pendhekar Lembah
Naga karyane Kho Ping Hoo, Naga Sasra
dan Sabuk Inten lan Api di Bukit
Menoreh karyane S.H. Mintardja, lan Senopati
Pamungkas karyane Arswendo, sarta isih akeh maneh. Sajroning kasusastran
Jawa moderen uga wiwit ngrembaka carita kanuragan sanajan durung akeh cacahe.
Ewosemono anane carita kanuragan kasebut nambahi khasanah sastra Jawa moderen. Tuladhane carita kanuragan ing jagade
kasusatran Jawa moderen yaiku Saridin
Mokong karyane Sucipto Hadi Purnomo lan Pendhekar
Kampung Pindhangan karyane Imam H. Jinis carita kanuragan ing jagading
kasustran Jawa sejatine wis ana wiwit sastra tradhisi. Tuladhane sastra
tradhisi kang kagolong carita kanuragan kayata carita-carita babad, carita
Panji, lan carita Menak. Carita-carita kasebut diarani wira carita.
|
Wujude sastra Jawa moderen saemper kaya dene sastra
Indonesia yaiku cerita pendek utawa cerpen,
cerita bersambung utawa cerbung,
novel, lan puisi. Miturut jinise reriptan sastra utawa puitikane, cerkak, cerbung, lan novel, iku kagolong
carita gancaran utawa prosa. Carita gancaran uga diarani carita fiksi. Miturut
Alterbernd lan Lewis (sajroning Nurgiyantoro, 2007:2), fiksi bisa ditegesi
minangka “prosa naratif” kang asipat imajinatif. Ewasemono, sanajan asipat fiktif
lan imajinatif umume reriptan mau bisa dinalar lan ngandhut bebener. Reriptan
fiksi imajinatif mujudake carita dramatik bab pasrawungane manungsa. Karya fiksi kasebut nduweni wujud
kang luwih bebas tinimbang karya non fiksi kaya dene karya ilmiah.
Miturut wataking caritane, sastra kaperang dadi loro
yaiku sastra serius lan sastra
populer. Sastra serius saliyane menehi panglipur uga nduweni ancas menehi
pengalaman kang aji marang pamaca utawa ngajak pamaca ngresepi kanthi tumemen
ngenani babagan kang diandharake sajroning carita. Sastra
populer nduweni piguna utama kanggo panglipur. Salah sawijine karya sastra
kasebut awujud cerbung. Wujude cerbung dawa, padha karo novel, mung wae carane
kapacak lan medhia panerbitane kang beda. Novel kapacak langsung, tunggal arupa buku, dene cerbung kapacak kala
tartamtu sambung-sinambung, lumantar kalawarti-kalawarti basa Jawa kang ajeg
kapacake.
Caritane cerbung umume carita romantik, sesambungan karo
bab tresnane jalu lan wanodya. Ana carita romantik kang banjur ngrembaka kanthi
kawuwuhan carita kanuragan. ngrembaka kanthi kawuwuhan bab carita kanuragan.
Wiwitane carita kanuragan mung dadi sawijine perangan saka kawruh ngenani
sastra. Ewosemono saiki carita kanuragan
wis dadi samubarang kang njangkepi sejarah lumakune sastra Jawa moderen.
Miturut Abshar (2012)
carita kanuragan ngonceki carita-carita ngenani aspek kapendhekaran utawa
carita sing umume lelandhesan jejeging adil lan paseduluran. Ana sajroning
carita mau mesthi ditengenake bab-bab kang gegayutan karo olah kanuragan.
Salah sawijine karya fiksi Jawa moderen sing ngandhut
unsur kanuragan yaiku cerbung Pendhekar
Kampung Pindhangan anggitane Imam H. Cerbung Pendhekar Kampung Pindhangan (sabanjure dicekak PKP) kasebut
kapacak ing kalawarti Jaya Baya taun 2012. Cerbung PKP kapilih ing panliten iki
amarga caritane narik kawigaten yaiku ngenani tradhisi olah kanuragan kang
pinunjul sajroning carita. Cerbung PKP uga durung nate ditliti sadurunge lan
PKP iku mujudake asil karya sastra Jawa moderen sing kagolong anyar. Karyane
Imam H. kapilih, amarga ing tembe iki karya sastra Jawa moderen kang ngandhut genre carita kanuragan isih durung akeh.
Ing panliten iki pancen kepengin nduweni objek kang beda sing arupa carita
kanuragan.
Olah kanuragan mujudake sawijining tradhisi sajroning
bebrayan Jawa. Tumrape masyarakat
pesisir kaya dene Banyuwangi, kanuragan wis dadi sawijining tradhisi. Ing kana
ana sawenehe peguron kanuragan. Babagan kasebut dicaritakake ing cerbung PKP,
kawistara saka tumindaken para paragane lanang lan wadon padha melu olah
kanuragan. Saliyane ngenani kanuragan, uga ana tradhisi nalikane ngadhepi
pahargyane paraga priya lan wanita sadurunge mangun bale somah. Kaya padatan,
sajroning carita kang asipat tradhisi, uga ana sawenehe kapitayan kayata gugon tuhon,
mantra, lan ilmu ghaib.
Anane tradhisi lan kapitayan kang wis disebutake mau
njalari cerbung PKP narik kawigaten kanggo sawijining panliten kanthi
tinthingan antropologi sastra minangka panliten ilmiah. Antropologi yaiku ilmu
kang gegayutan karo manungsa (Koentjaraningrat, 1981:1). Antropologi dibedakake
dadi antropologi fisik lan antropologi nonfisik. Antropologi fisik nyinaoni
manungsa minangka badan kasar, kaya ditindakake sajrone ilmu kedhokteran.
Antropologi nonfisik mahami manungsa minangka badan alus, perangan batine
manungsa, kalebu masalah-masalah kang gegayutan karo aspek emosional lan
intelektual. Antropologi nonfisik sabanjure diarani antropologi budaya.
Anane kanyatan yen antropologi budaya tumuwuh ing
sastra, njalari anane disiplin anyaran kang diarani antropologi sastra.
Antropologi sastra miturut Ratna (2009: 351), yaiku studi ngenani karya sastra
kanthi relevansi manungsa (anthropos).
Antropologi sastra mujudake analisis tumrap karya sastra, sing sajrone reriptan
mau kinandhut unsur-unsur antropologis. Antropologi kayadene sosiologi lan
psikologi, nduweni piguna kanggo ngandharake manungsa kang asipat prasaja
apadene kompleks.
Saliyane ngenani antropologis, panliten iki uga
migatekake kahanan sosial masyarakat sajroning cerbung PKP. Awit kahanan sosial
uga nyengkuyung anane aspek antropologi sajroning carita. Sajroning PKP
diandharake anane kampung Pindhangan. Tembung pindhangan dumadi saka tembung
pindhang + wuwuhan –an. Pindhang yaiku sawijining jinis mangsakan iwak. Babagan
kasebut nuduhake menawa pakaryane masyarakat Banyuwangi ana sing dadi nelayan.
Tegese cundhuk karo kang diandharake dening Kusnadi (sajroning Sutardi,
2008:71), Banyuwangi kalebu bandar nelayan kang paling gedhe ing Indonesia.
Saliyane kuwi uga dicritakake ngenani kahanan sosial liyane kayata gotong
royong, tulung-tinulung, tumindak ala kaya dene nyolong lan gelut, jejodhowan
kang ditemtokake dening wong tuwa, lan sawenehing prakarane kawula muda.
Anane rong perangan kang nyawiji mau narik kawigaten lan
laras menawa katindakake panliten nganggo tinthingan sosio - antropologis. Saka
andharan mau mula kapilih irah-irahan Pendhekar
Kampung Pindhangan Sawijine Fiksi Kanuragan: Tinthingan Sosio-Antropologis.
Panliten ngenani antropologi sastra pancen wis nate
kaleksanan sadurunge. Umume sing dirembug sajroning panliten kasebut arupa
mitos, mistik, lan tradhisi ing bebrayan. Ewasomono karya fiksi kanuragan
durung nate ditliti. Panliten iki nduweni pambeda saka panliten sadurunge,
yaiku ngenani tradhisi kanuragan sing ana ing sawijine karya fiksi kanuragan.
B.
METODHE
Panliten
iki mujudake panliten deskriptif kualitatif. Sumber data sing digunakake yaiku
cerbung Pendhekar Kampung Pindhangan taun 2012 saka
kalawarti Jaya Baya. Data sing
digunakake yaiku frase, tembung, lan ukara sajroning cerbung Pendhekar Kampung
Pindhangan taun 2012 . Sajrone nglumpukake data
kasebut digunakake teknik kapustakan. Sajrone ngandharake lan njlentrehake data
digunakake metode deskriptif analisis kanthi tinthingan sosio - antropologis.
Tata cara analisis data sing ditindakake sajrone panliten iki yaiku
1) maca lan
nyinaoni data kang arupa cerbung PKP anggitane
Imam H. kang kapacak ing kalawarti Jaya Baya. Pamacan katindakake kanthi
tumemen kanggo ngerteni isi lan makna caritane, 2) sawise maca cerbung banjur ditliti maneh
supaya luwih bener lan pener, sarta laras karo underaning panliten. Kagiyatan
nliti data sing diselarasake kalawan teori struktural mligine paraga lan
pamaragan karo alur, teori sosiologi, lan teori antropologi sastra, 3) cerbung diperang
sarta diklumpukake miturut perangan-perangane kang cundhuk karo underaning
panliten. Sing sepisan digoleki strukturing paraga lan pamaragan PKP. Kapindho
digoleki kahanan sosial budaya masyarakat ing cerbung PKP kang njalari tuwuhe tradhisi
olah kanuragan. Katelu digoleki wujud tradhisi olah kanuragan kang ngrembaka
ing masyarakat sajroning cerbung PKP,
4) sabanjure nindakake kodefikasi. Kodefikasi yaiku
menehi kode utawa tenger marang data, supaya panliti gampang nggolongake data, 5) langkah pungkasan
yaiku nafsirake data kanggo ngasilake sawijining andharan saka data kang wis
dipikolehi
C.
ANDHARAN
1.
Wewangunaning
Struktur Cerbung
Wewangunaning struktur
cerbung bisa digunakake kanggo ninthingi perangan ekstrinsik sajroning carita.
Unsur intrinsik carita digunakake kanggo nyengkuyung unsur ekstrinsik carita
sing bakal ditliti. Kanggo ngandharake strukturing cerbung PKP digunakake
tinthingan struktural. Bab iki kaleksanan kanthi ngandharake wujud strukturing
PKP sanajan ora kabeh perangan dijlentrehake. Wujud strukturing PKP ing kene
mung winates babagan paraga lan pamaragan sarta aluring carita. Panliten iki
mung winates marang paraga lan pamaragan sarta alur amarga kekarone nduweni
piguna kang penting banget sajroning carita.
Paraga lan pamaragan
sajroning cerbung PKP ora bakal dirembug sakabehane. Paraga kang bakal
diandharake adhedhasar saka pentinge paraga sajroning carita. Tegese ora mung
paraga utama wae, nanging uga ana paraga-paraga tambahan. Anane paraga tambahan
kasebut gegayutan karo paraga tambahan kang nyengkuyung carita saka kawitan
nganti pungkasan.
Paraga utama ana loro,
yaiku Tony Wowor lan Pak Faizal. Tony nduweni wewatekan menengan lan sregep.
Wewatekane Tony bisa diwawas saka pethikan iki:
Awan iku Tony
kudu enggal-enggal budhal kuliyah. Mula sarampunge usung-usung kranjang isi
pindhang, dheweke terus nata buku sing arep digawa budhal. (JB, No.46-2012: 23)
Tony
ora nglalekake kuwajibane minangka mahasiswa ing sawijine pawiyatan luhur ing
Jember. Dheweke nindakake samubarang kang wis samesthine kudu dilakokake
minangka anak lan minangka mahasiswa. Saliyane ngrewangi wong tuwane, dheweke
uga gelem kuliyah.
Saliyane
paraga utama uga ana paraga tambahan. Paraga tambahan ana telu, yaiku Udin,
Bardi, lan Wiwin Windartini. Alur sajroning PKP yaiku alur campuran.
2.
Wujud
Tradhisi Olah Kanuragan
Olah kanuragan minangka
sawijine cabang olahraga kang dadi tradhisi ing Indonesia mligine Jawa. Olah
kanuragan tuwuh ing Jawa wiwit jaman biyen. Tumuwuhe olah kanuragan ing
saben-saben dhaerah ndadekake jinise sansaya akeh. Tuladhane kayata Persaudaraan Setia Hati Terate (PSHT), Cempaka Putih, Merpati Putih, Tapak Suci,
lan isih akeh maneh (Jali, 2009). Wujud olah kanuragan kang ana ing cerbung PKP
diandharake ing ngisor iki.
a.
Anane
Olah Kanuragan
Sajroning cerbung PKP,
masyarakate akeh sing melu olah kanuragan. Peguron ing cerbung PKP cacahe ana
akeh. Anane peguron kasebut njalari masyarakate padha bebarengan melu-melu
latihan. Sawenehing peguron olah kanuragan kang ana sajroning cerbung PKP yaiku
peguron kang didegake dening Pak Faizal, peguron Gunung Terong, lan peguronan
kang dipimpin dening Udin. Kacarita ing pereng Gunung Raung iku akeh banget
peguron. Pethikan kang ngandharake babagan iki yaiku:
Pak Faizal entuk
informasi cukup akeh saka cah loro kuwi. Dadi ngerti yen ing pereng Gunung
Raung iku akeh peguron sing aneh-aneh. (JB, No.41-2012: 22)
Pethikan kasebut
nuduhake menawa sajroning cerbung PKP pancen ana peguron olah kanuragan sing
cacahe ora mung siji. Anane peguron-peguron kasebut dipimpin dening pawongan
kang wasis babagan olah kanuragan. Pak Faizal kang sadurunge ora nduwe murid
amarga pancen ora niyat madegake peguron, sansaya suwe madegake peguron. Muride
Pak Faizal cepet banget ngrembakane, jangkep sewulan wis akeh sing melu.
b.
Ancase
Olah Kanuragan
Saben organisasi utawa
lembaga digawe mesthi nduweni ancas. Upamane organisasi kemahasiswaan digawe
kanggo nampung aspirasine mahasiswa
lan kanggo jembatan aspirasi mahasiswa
marang dosen utawa rektorat. Semono uga olah kanuragan ana kanthi ancas
tartamtu. Ancasing olah kanuragan umume yaiku kanggo njejegake rasa adil lan
paseduluran. Olah kanuragan kang dipimpin dening Pak Faizal nduweni ancas
kanggo njaga awake dhewe saka bebaya. Kanuragan ora kena dienggo sembarangan
lan ora kena kanggo pameran. Pak Faizal tansah ngelingake babagan kasebut
marang murid-muride. Pethikan kang cundhuk karo babagan iki yaiku:
“Bela dhiri iku, ora kena kanggo tukaran, ora pareng
dienggo anggak-anggakan, aja digawe jajal-jajalan. Ora oleh kanggo tawuran.
Bela dhiri iku mung mligi kanggo njaga awake dhewe-dhewe. Ora kanggo golek
mungsuh. Upamane kowe dicegat begal. Ya ing wektu ngono iku ngelmune dicakake.
Utawa maneh yen negarane
dhewe iki arep dijajah bangsa liya, kita kudu wani perang, aja njur ndhelik
golek perlindhungan. Mula sing baku, bela dhiri dudu tujuwan akhir...” (JB,
No.47-2012: 23)
Kahanan kasebut
nuduhake ancasing olah kanuragan kang dipimpin dening Pak Faizal yaiku kanggo
njaga awake dhewe nalika nemoni bebaya. Iku wae ditindakake menawa pancen wis
kepepet banget. Tuladhane menawa ana wong kang kepengin tumindak kadurjanan,
kanuragan antuk dienggo kanggo nylametake awake dhewe. Saliyane iku kanuragan
dibutuhake ing paprangan mbela bangsa lan negara saka jajahane bangsa liya. Pak
Faizal ora ngidini murid-muride padha anggak-anggakan, pameran, lan tukaran
karo wong liya saka kabisane kasebut. Pak Faizal bakal ngukum muride menawa ana
sing njajal olah kanuragan ora ing wektu kang trep.
c.
Piwulang
Agama Islam Sajroning Olah Kanuragan
Peguron kang didegake
dening Pak Faizal nduweni ancas sing apik banget. Pak Faizal kepengin peguron
kang dipimpin iku tansah lelandhesan agama. Sajroning carita, Pak Faizal ngenut
agama Islam. Kanuragan ing pegurone Pak Faizal mula lelandhesan agama Islam.
Piwulang Islam kang ana ing pegurone Pak Faizal yaiku tasawuf. Tegese tasawuf
yaiku paham ing klompok kang ngenut agama Islamkang nduweni usaha ngresiki jiwa
saka sipat-sipat ala sajroning upaya nyedhaki Pangeran (Sudardi, 2003:13).
Tasawuf luwih nengenake ngibadah adhedhasar katresnan marang Pangeran tinimbang
ngibadah mung kanggo nyukupi kabutuhan fiqih.
Kagiyatan tasawuf kerep diarani kagiyatan batin amarga kang ditengenake batine
manungsa, dudu laire.
Pak Faizal kerep mulang
babagan tasawuf marang murid-muride. Dheweke nerangake tataran ngibadah miturut
Islam iku ana papat. Sing sepisan yaiku Wajibul
Yaqin, Ainul Yaqin, Haqul Yaqin, lan Isbatul
Yaqin. Babagan iku bisa kawaca saka pethikan iki:
“Njur, yen pancen kowe kepengin ngerti kudu kepriye
ta wong urip tinitah nong alam ndonya iki, anggonmu sinau bela dhiri kudu
dilambari nganggo ilmu tasawuf.” (JB, No.44-2012: 22)
Pethikan kasebut
nggambarake piwulang ngenani tasawuf dening Pak Faizal. Dheweke nerangake
siji-siji wiwit saka tataran Wajibul
Yaqin nganti Isbatul Yaqin utawa makrifatullah. Murid-muride Pak Faizal
kayata Tony padha migatekake banget nalika Pak Faizal nerangake babagan
tasawuf. Saliyane tasawuf, Pak Faizal uga nerangake ngenani nafsu-nafsu sing
diduweni dening manungsa. Nafsu-nafsu kasebut cacahe ana papat.
d.
Kasekten
Kasekten mujudake
babagan-babagan lan sawenehe kedadeyan kang ora umum (Koentjaraningrat,
1981:233). Sajroning olah kanuragan mesthi ana jurus-jurus andhalan kang
dienggo dening para pendhekar. Paraga sajroning carita digambarake nduweni
kasekten kang ngungkuli pendhekar-pendhekar kang dianggep nduweni kawasisan
kang paling dhuwur (Supriyanto, 2008:36). Saben pendhekar nduweni jurus lan
kasekten sing beda-beda. Umume manut karo piwulang kang ditampa saka gurune.
Pak Faizal minangka pendhekar nduweni jurus-jurus sing ngedab-edabi banget.
Pethikane ing isor iki:
“... Mung wae ya lagi sepisan kae aku weruh Pak
Faizal ngetokake jurus-juruse. Yen disawang, wong-wongane rak ora ndayani ta?
Paribasan ngidak telek ora pendeng. Nanging, wuh... ngedab-edabi banget sepak
terjange!” (JB, No.40-2012: 22)
Kahanan saka pethikan
iku nggambarake menawa Pak Faizal nduwe jurus kanuragan sing pancen
ngedab-edabi banget. Miturut Tony lan kanca-kancane ngakoni menawa Pak Faizal
pancen wasis ing babagan kanuragan. Saliyane nduwe jurus kang apik, Pak Faizal
uga nduwe ngelmu kabatinan. Pak Faizal bisa nambani ndeleng apa sing wis dumadi
saka kuku jempole. Dheweke uga bisa nambani tatune wong lara kanthi kabatinane.
e.
Carane
Antuk Kasekten
Sawise dingerteni
ngenani ngelmu kasektene para pendhekar sajroning PKP, mula kudu dingerteni
kepriye carane para pendhekar kasebut antuk kasekten. Salah sawijine titikane
carita kanuragan yaiku carane paraga antuk kasekten. Para pendhekar nduweni
cara kang beda antarane siji lan sijine. Carane kang beda kasebut njalari
kasektene uga ora padha. Miturut Supriyanto (2008:37), para paraga antuk
kasekten kanthi cara sarwa ora sengaja lan ora umum. Carane antuk kaseketene
pendhekar sajroning cerbung PKP bakal diandharake ing isor iki.
Pak Faizal wis kawentar
kasektene. Jurus-juruse ngendab-edabi, kebatinan, lan kekebalane ora perlu
ditakonake maneh. Dheweke bisa nduweni kasekten kaya mangkono amarga saka
sregepe latihan. Pak Faizal ora nate meguru marang sapa wae. Dheweke nyinaoni
ngelmu kanuragan kanthi mandhiri tanpa guru. Akeh wong sing ora percaya marang
dheweke menawa anggone wasis kanuragan tanpa meguru. Kahanan kasebut bisa
kawaca saka pethikan iki:
“Bisa wae. Sumpah, aku ora nate meguru marang
sapa-sapa. Ora ana sing mblajari. Malah kena diarani yen aku bisa silat ngono
iku, kanthi ora sengaja. Dudu tujuwanku. Kena diarani aku bisa karepe dhewe.”
(JB, No.49-2012: 22)
Pethikan kasebut
nuduhake menawa Pak Faizal bisa wasis ing babagan kanuragan amarga sinau dhewe.
Dheweke ora meguru marang wong liya. Wong sing dijak omong mesthi wae ora
percaya. Dening Pak Faizal wong kasebut dijak njajal kasektene. Pranyata pancen
ngedab-edabi tumemen. Wong kasebut banjur percaya sawise Pak Faizal nerangake
kepriye carane dheweke bisa nduwe jurus-jurus kanuragan.
f.
Pusaka
Pusaka yaiku piranti
kang digunakake kanggo paprangan (Poewadarminta, 1937:504). Sawijining titikan
carita kanuragan yaiku para pendhekare nduweni pusaka kang sekti. Pusaka
kasebut digunakake kanggo nambahi kakuwatan lan kasektenane. Sajroning carita
PKP, ora kabeh pendhekar nduwe pusaka sing katon mata. Ing kene bakal
diandharake pusaka-pusaka sing diduweni dening Udin lan Bardi.
Udin minangka gurune
Bardi sing kondhang kuwat nduweni sawenehing pusaka sing sekti. Dheweke nduwe
pusaka sing bisa nyilakani wong liya. Emane, pusakane iku ora digunakake kanggo
babagan sing becik. Dheweke nggunakake pusakane kanggo babagan sing ala.
Jinis-jinis pusakane Udin kayata wesi aji Thothok Mala, keris Lar Bango, lan
Batu Permata Mirah Dlima. Sapa wae sing kena pusakane Udin bisa nemoni cilaka.
Babagan iku bisa kawaca saka pethikan ngisor iki:
“Gurune sing jenenge Udin iku duwe pusaka
werna-werna. Ana pusaka sing diarani wesi aji Thothok Mala. Wangune wujud wesi,
kaya tugelan wesi beton neser, keampuhane, yen dienggo nothok lawang pawon
omahe tangga, wing duwe omah bakal ora krasan manggon ana omah kono.
Suwening-suwe banjur pindhah. Luwih miris maneh yen Thothok Mala mau dienggo
nothok lawang ngarep omahe tangga, sing nduwe omah mau bakal cures sak cindhil
abange. Hiii... medeni.” (JB, No.40-2012: 23)
Cuplikan kang diandharake
dening Bandi iku nuduhake menawa pusakane Udin pancen ampuh. Kabeh wong kaweden
marang Udin amarga wedi menawa kena wesi aji thothok mala kasebut. Wong-wong
padha ora gelem nggolek prekara karo dheweke. Thothok mala kasebut digunakake
kanggo nothok lawang. Upama sing dithothok lawang mburi, wong sing nduwe omah
ora krasan manggon ing omahe dhewe. Wong kasebut banjur ngalih saka omahe.
Luwih gawat maneh menawa thothok mala digunakake kanggo nothok lawang ngarep.
Cilakane yen sing dithothok lawang ngarep kabeh sing nduwe omah bakal mati
nganti kabeh turunane sing isih bayi. Pusaka liyane yaiku keris lar bango.
Keris kasebut tansah disengkelitake ing bangkekane. Saben Udin wis nggawa keris
lar bango, dheweke bisa mlumpat nganti adoh. Kepengin mlumpati bengawan bisa
klakon kanthi nggunakake keris lar bango kasebut. Pusaka kang pungkasan yaiku
batu permata mirah dlima. Udin bisa sansaya sekti saka mirah dlima iku. Mirah
dlima bisa ndadekake dheweke kebal, ora tedhas disuduk nganggo apa wae. Awake
dadi kuwat lan atos menawa wis nggembol mirah dlima.
g.
Kapitayan
Sistem kapitayan
minangka sawijine perangan saka budaya Jawa. Sistem kapitayan iku bisa arupa konsepsi ngenani paham-paham kang ucul
saka pikirane manungsa, nanging uga bisa arupa paham-paham kang ana sajroning
dongeng lan pranatan (Koentjaraningrat, 1981:230). Sistem kapitayan kasebut tansah diugemi
dening masyarakat Jawa wiwit jaman biyen nganti saiki. Miturut masyarakat Jawa
kapitayan kasebut menawa dilirwakake bakal nekakake bebaya tumrap uripe.
Tuladhane, wong Jawa umume nggunakake petungan dina nalika arep rabi, mbangun
omah, pindhahan, lan liya-liyane. Wujud kapitayan masyarakat Jawa kang
ngrembaka ing cerbung PKP maneka warna. Kapitayan-kapitayan kasebut tansah
diugemi lan dicakake dening masyarakat.
Salah sawijine kapitayan
ngenani mertamba menyang alternatif. Alternatif ing carita yaiku mertamba
menyang kyai sing dianggep bisa nambani lelarane pawongan. Nalika Tony lara
dheweke ditambakake menyang Pak Faizal. Saliyane iku ana wong liya sing lara
mertamba menyang kyai saliyane Pak Faizal. Umume ing alternatif ngono iku
digawani omben-omben kanggo sarate. Kahanan kasebut nuduhake babagan iki:
“Sik, ya. Aja kesusu. Kowe cah loro ana kene sik.
Larane kancamu kuwi ora perlu dikuwatirake. Mengko dakgawani omben-omben, ben
enggal diparingi waras dening Gusti Allah. Iku mung minangka sarat, sebab sing
kuwaos paring waras iku ya mung Gusti Allah.” (JB, No.41-2012: 22)
Anane pethikan kasebut nuduhake menawa masyarakat
sajroning PKP percaya marang tamba saliyane dhokter. Umume ditambani
omben-omben arupa banyu bening. Babagan kasebut kayadene sugesti. Masyarakat
kang percaya marang babagan kasebut umume bisa waras saka larane. Kadhangkala
wong Jawa percaya marang wong tuwa utawa dhukun. Wong tuwa kasebut dianggep
bisa ngatasi masalahe. Nalika Wulandari nulak dijodhokake, dening wong tuwane
digolekake japa menyang wong tuwa.
h.
Ilmu
Gaib
Ilmu gaib yaiku cara-cara kang digunakake dening
manungsa kanggo menehi daya pangaribawa menyang alam sakupenge nganti dhaerah
ing sakupenge kasebut nuruti pepenginan lan ancase. Cara-cara sajroning ilmu
gaib iku ana ing sajabane akal pikirane manungsa. Dhasar-dhasar kang digunakake
ilmu gaib iku dudu konsep utawa teori lan observasi
nyata. Kang dadi dhasare ilmu gaib yaiku kapitayan marang kasekten lan
gegayutan kausalitas miturut
sesambungan-sesambungan asosiasi (Koentjaraningrat, 1981:276).
Masyarakat Jawa percaya marang ilmu gaib iku nyata
anane. Adhedhasar tumindake ilmu gaib dibedakake dadi loro, yaiku ilmu gaib
putih lan ilmu gaib ireng (Koentjaraningrat, 1981:279). Ilmu gaib putih yaiku
ilmu kang nduweni piguna kanggo masyarakat lan kang menehi bathi sarta kabagyan
marang sawijining pawongan. Ilmu gaib ireng yaiku ilmu gaib kang nekakake
bebaya lan penyakit marang bebrayan, menehi rugi, lan kasengsaran marang wong
liya. Tuladhane, kedadeyan kang dialami Supiati warga Yogyakarta. Sajroning
wetenge Supiati ditemokake atusan paku. Paku kasebut dinuga asil saka santhet
kiriman sawijine pawongan (Gilang:2012).
Ing cerbung PKP ana sawenehing ilmu gaib. Emane ilmu
gaib sing kagolong ilmu gaib ireng. Nalika Tony lagi mlaku-mlaku karo Pak
Faizal kekarone diweruhi cahya cumlorot awarna abang. Jebul cahya kasebut arupa
teluh braja utawa santhet. Kahanan kang nuduhake babagan kasebut ing pethikan
iki:
“Lha iya, asline aran teluh braja. Wong sing
diluluti teluh braja njur bisa nyanthet barang. Sadurunge nggo nyanthet, ora
ana buntute. Ning yen wis disambat nggo nyanthet, njur metu buntute kaya kae
mau.” (JB, No.51-52,2012: 22)
Pethikan kasebut
nuduhake sajroning PKP ana wong kang nggunakake ilmu gaib awujud teluh braja
utawa santhet kanggo nyilakani wong liya. Pancen ana sawenehing pawongan sing
nggunakake dalan ala kasebut kanggo males dhendham kanggo wong liya sing ora
disenengi utawa wong kang nate nggawe atine gela.
i.
Tradhisi
Saliyane Olah Kanuragan
Tradhisi olah kanuragan sajroning cerbung PKP wis
ngrembaka ing kalangan masyarakate. Cerbung PKP nyaritakake kahanan masyarakat
ing Jawa mligine laladan Banyuwangi. Banyuwangi kalebu wilayah Jawa Wetan sing
isih kenthel adat istiadat lan tradhisine. Tuladhane, tradhisi sunatan masal
ing Kelurahan Tukangkayu, Banyuwangi (Aji:2009). Ora mung arupa tradhisi olah
kanuragan wae, pranyata ana sawenehing tradhisi liya sing nyengkuyung kahanane
masyarakat sajroning cerbung PKP.
Salah sijine arupa tradhisi nalikane ngadhepi
pahargyane paraga priya lan wanita sadurunge mangun bale somah utawa kang
diarani lamaran. Bebrayan Jawa nduweni tradhisi kasebut nalika anak-anake wis
antuk jodho. Sajroning tradhisi lamaran umume ana peningset. Miturut Yana
(2012:62), peningset minangka simbol menawa calon manten anita wis diiket
kanthi ora resmi dening calon manten priya. Peningset umume arupa ali-ali,
dhuwit, lan oleh-oleh kang arupa panganan khas. Sajroning PKP, Wiwin dilamar
dening Bardi. Wiwin ora gelem nampa lamaran kasebut, dheweke njaluk peningsete
dibalekake. Kahanan kasebut bisa kawaca saka pethikan iki:
“... Moh, Bu, aku oleh Bardi. Peningsete balekake
wae!” (JB, No.40-2012: 22)
Pethikan kasebut
nuduhake menawa Bardi nalika nglamar Wiwin nganggo peningset. Emane Wiwin ora
gelem nampa panglamare Bardi. Dheweke njaluk supaya peningsete dibalekake wae.
Sejatine pancen Wiwin lan kulawargane durung menehi kaputusan tumrap lamarane
Bardi iku mau.
3.
Wujude
Kahanan Sosial Masyarakat Sajroning PKP
Cerbung PKP nyaritakake
masyarakat Jawa kang urip ing laladan Banyuwangi. Sanajan saperangan piranti
kang digunakake paragane wis kalebu moderen, nanging ora bisa diselaki menawa
panguripane isih kagolong tradhisional. Babagan iki bisa katitik saka sistem
pamikir para paragane kang isih ngemot kapitayan-kapitayan tartamtu. Wujud
kahanan sosial budayane masyarakat sajroning cerbung PKP bakal diandharake ing
ngisor iki.
a.
Pakaryan
Sajroning panguripane
manungsa, pakaryan minangka masalah pokok amarga panguripan bisa dumadi saka
sawenehing kabutuhan sing kacukupan. Manungsa nduweni raja brana amarga dheweke
nyambut gawe. Jawa mujudake pulo kang nduweni lemah subur. Saka kahanan kasebut
mula masyarakat Jawa akeh kang dadi tani. Saliyane olah tetanen masyarakat Jawa
uga ana kang dadi nelayan. Jawa uga nduwe dhaerah pesisir kang amba banget,
kagolong ing propinsi Jawa wetan. Adhedhasar data saka Badan Pusat Statistik
Jawa Timur, pakaryan masyarakat Jawa wetan yaiku olah tetanen, ternak, nelayan,
PNS, lan pegawe swasta (BPS Provinsi Jawa timur:2012).
Cerbung PKP nduweni latar panggonan ing dhaerah Banyuwangi lan
Jember. Sajroning carita disebutake Kampung Pindhangan. Papan kang digunakake yaiku
pasar ing Kampung Pindhangan. Anane pasar kasebut ndadekake salah sawijining
pakaryan kang diduweni warga masyarakat PKP yaiku sudagar. Bapake Wiwin uga
kalebu sudagar bathik. Kahanan kasebut bisa kawaca saka pethikan iki:
Ing sisih wetan, ana mobil box sing lagi muat barang.
Yen disetitekake, kaya mobile Pak Juremi, sudagar bathik bapake Wiwin. (JB,
No.46-2012: 23)
Pethikan kasebut nuduhake menawa salah sawijining pakaryan
masyarakat sajrone cerbung PKP yaiku sudagar. Bapake Wiwin minangka sudagar bathik
kang kalebu sukses. Dheweke kerep kulakan bathik menyang Yogja. Saliyane dadi
sudagar, bapake Wiwin uga dadi pelukis.
b.
Agama
Agama ing masyarakat
Jawa utamane agama Islam nduweni struktur sosial. Anane lingkungan masyarakat
kang beda (padesan, pasar, lan kantor pamarentah) kang bebarengan karo mula
bukaning sejarah kabudayan sing beda (gegayutan karo mlebune agama sarta peradaban Hindu lan Islam ing Jawa)
ndadekake anane abangan, santri, lan priyayi (Geertz,1989:VII). Masyarakat
sajroning PKP nduweni kapitayan marang sawijining agama. Agama kang diandharake
sajroning carita yaiku agama Islam. Agama Islam minangka salah sawijine agama
resmi ing Indonesia. Adhedhasar saka anane jinis agama Islam ing Jawa, agama
ing PKP nuduhake menawa kagolong santri. Babagan ngenani agama Islam
diandharake sajroning carita PKP kanthi akeh. Babagan iku bisa kawaca saka
pethikan iki:
Tony banjur kandha, “Ngene lho pek, nalika budhal
Jum’atan nyang mesjid, aku ketepakan bareng karo Pak Kyai Mukhlis. Karo mlaku
sak urute dalan, Pak Kyai nakoni aku...” (JB, No.38-2012:23)
Pethikan kasebut nuduhake menawa masyarakat sajroning PKP ngenut
agama Islam. Babagan kasebut dituduhake kanthi anane ngibadah Jemuwahan. Pak
Faizal nalika nuturi muride uga manut aturan agama Islam. Agama Islam ora
ngidini anane memungsuhan karo wong liya.
c.
Watak
Guyub Rukun
Manungsa ing alam donya
iki ora urip ijen. Manungsa urip karo kanca-kancane ing sawijine papan kanthi
nduweni klompok-klompok tartamtu. Semono uga bebrayan Jawa, uga urip bebarengan
kang diajab bisa salaras karo liyane. Kanggo njaga supaya bisa urip salaras
kasebut, mula dibutuhake karukunan. Karukunan antarane anggota kulawarga,
kanca, lan tangga teparo.
Masyarakat ing cerbung
PKP nduweni karukunan. Masyarakat Kampung Pindhangan, Kalibaru, padha njaga
karukunan. Urip rukun kang dituduhake maneka warna. Wujude karukunan kayata
tulung tinulung lan kerja bakti. Salah sawijining tumindak tulung tinulung
yaiku nalika Tony lara. Kanca-kancane Tony padha menehi pitulungan kanthi
nggolekake tamba kanggo larane Tony. Kahanan iki bisa kawaca saka pethikan iki:
“Apike ngene wae, Ton. Bayu karo aku tak sowan
mrana, saperlu nyuwun tamba. Mengko yen wis digawani tamba, tambane mau tak
gawakne mrene. Ngono pa piye?” (JB, No.40-2012: 22)
Pethikan iku nuduhake menawa Bandi lan Bayu kepengin menehi
pitulungan supaya Tony enggal waras. Bandi lan Bayu nggolekake tamba kanggo
Tony menyang Pak Faizal. Kekarone mara menyang omahe Pak Faizal saperlu njaluk
digawani omben-omben. Wusanane dening Pak Faizal ora digawani apa-apa. Dening
Pak Faizal didongakake kanthi nyuwun marang Pangeran.
d.
Kenakalan Pemudha
Kenakalan
pemudha
mujudake tumindak kang nyimpang saka aturan-aturan. Babagan kasebut sejatine
ngrusak pemudha sing tumindak nakal iku dhewe. Para pemudha umume ora seneng
diatur. Dheweke kepengin nindakake samubarang kang disenengi sanajan tumindak
kasebut bakal ngrugekake awake dhewe. Salah siji tuladhane kenakalan pemudha ing alam kasunyatan yaiku kedadeyan kang
ditindakake dening bocah SMP ing Gunung Kidul. Dheweke ora ditukokake Blackberry dheweke milih minggat saka
omah (Hidayah:2010).
Bayu sing minangka
kancane Tony iku seneng urip sakarepe dhewe. Senengane saben bengi mbrebegi
tangga teparone awit saka senengane nabuh piranti musik. Dheweke seneng banget
marang seni musik. Ewasemono, dheweke ora ngerti wayah. Ketambahan maneh,
dheweke wis ora gelem ngrewangi wong tuwane. Kahanan iki bisa kawaca saka
pethikan iki:
Pencak silat iku gek arep nggo apa. Saiki jaman
komputer. Wis kuna iku, wis ora njamani! Lha sing njamani?! Ya sing disenengi
Bayu kuwi: orkesan! Kumpulane dijenengi Band Congoria. Dina-dina pegaweyane
mung gitaraaan wae. Yen ra ngono nabuh drum, mbrebegi. Pak Jamal lan Bu Siti
Afifah, bapak ibune, malih dadi gething banget. Saiki anake kuwi ora tau kena
dikongkon. Ngancani bapake pendhak Pahing nyang pasar sapi wae, ngresula. Baune
wis ora kena disambat blas. (JB, No.46-2012: 22)
Pethikan kasebut nuduhake menawa Bayu iku bocahe
nakal. Dheweke senengane mung dolan karo kanca-kancane. Saben dina dolanan musik
nganti ora ngerti wayah lan mbrebegi tanggane. Tumindake bayu sing kaya
mangkono iku agawe gething wong tuwane. Awit saka senengane dolanan karo
kancane, Bayu babar pisan wis ora gelem ngrewangi wong tuwane.
e.
Kadurjanan
Kadurjanan dumadi saka
tembung durjana, kang tegese wong ala (Poerwadarminta, 1937:72). Kadurjanan
mujudake lelakon kang ora asing maneh ing pranatan sosial. Kaya ngapa wae
wujude kadurjanan iku mesthi bakal ngrugekake awake dhewe lan wong liya. Awit
kadurjanan iku asipat ala, ngrugekake, mbebayani tumrap liyan, nglanggar hukum,
lan mesthi wae ndadekake dosa. Tumindak-tumindak kadurjanan iku kerep
didadekake rerembugan ing sawenehing papan panggonan. Ing masyarakat Jawa,
tumindak kadurjanan akeh dumadi ing panguripan. Tumindak kadurjanna kang ana
kayata maling, begal, lan rampog. Tuladhane kaya kang dumadi ing Desa Jajang
Surat, Banyuwangi. Ana sawenehing rampog kang nganggo topeng lan nggawa clurit
ngrampog ing salah sawijine omah. Rampog-rampog kasebut kasil nggawa dhuwit
yutan rupiyah lan nggawa puluhan gram emas (Ziz:2006).
Sajroning cerbung PKP,
ana sawenehing tumindak kadurjanan. Kadurjanan kang ana kayata rampog lan
maling. Sajroning PKP dicaritakake menawa ing dhaerah Gunung Kumitir saiki lagi
ora aman. Kerep dumadi tumindak kadurjanan dening sawene pawongan. Kadurjanan
kasebut arupa rampog. Akeh wong sing dicegat nalika liwat dalanan Gunung
Kumitir. Wong sing liwat kasebut banjur dirampog. Pethikane bisa kawaca ing
isor iki:
Embuh apa sebabe, batine Tony kok krasa ora kepenak.
Kuwatir, mengko gek ana begal ing satengahe ndalan. Keri-keri iki asring ana
kedadeyan sing nrenyuhake. Perampogan, pembunuhan, perampasan mobil, lan bajing
luncat ana ing laladan Gunung Gumitir. Mengko gek mobil box sing kebak
bangkelan isi kain bathik iku dibegal ana satengahe Alas Mrawan. (JB,
No.46-2012: 23)
Kahanan kasebut nuduhake
menawa Tony kuwatir menawa mobile Pak Juremi uga dirempog dening para begal ing
laladan Gunung Kumitir sing kawentar dadi papane durjana. Pranyata apa kang
dikuwatirake Tony dadi kasunyatan. Mobile Pak Juremi sing ngemot bathik iku
dicegat rampog.
D.
PANUTUP
1.
Dudutan
Adhedasar andharan bab wujud struktur sastra, mligine paraga lan
pamaragan sarta aluring carita, wujud tradhisi olah kanuragan, sarta kahanan
sosial PKP, bisa diandharake sawenehing dudutan kayata: kapisan, wujud struktur
sastra, mligine paraga lan pamaragan sarta aluring carita. Paraga dibedakake
dadi loro adhedhasar kalungguhane paraga sajroning carita, yaiku paraga utama
lan paraga tambahan. Paraga utama ana loro, yaiku Tony lan Pak Faizal. Tony
nduweni wewatekan meneng, anteng, sregep, nduweni grengseng kang gedhe tumrap
gegayuhane, ora gampang marem marang kang dadi kabisane, lan ngajeni wong kang
luwih tuwa. Ewasemono, Pak Faizal nduweni wewatekan ora gampang marem marang
kang dadi kabisane, andhap asor, ora gelem pamer, tekun, seneng tetulung, lan
wicaksana. Sabanjure paraga tambahan ana telu, yaiku Udin, Bardi, lan Wiwin.
Udin nduweni wewatekan ala kayata licik, ladak, seneng tetulung nanging njaluk
pamrih. Bardi nduweni wewatekan kang uga ala, yaiku seneng pamer lan seneng
sesumbar. Ewasemono, Wiwin nduweni wewatekan grapyak, ngototan lan wanen.
Aluring carita arupa alur campuran.
Kapindho, sajrone PKP diandharake wewujudan tradhisi olah kanuragan.
wujude kayata: anane olah kanuragan, ancase olah kanuragan, piwulang agama
Islam sajroning olah kanuragan, ngelmu kasekten, carane antuk kasekten, pusaka,
kapitayan, ilmu gaib, tradhisi saliyane olah kanuragan kayata pahargyane paraga
priya lan wanita sadurunge mangun bale somah utawa kang diarani lamaran,
mantenan, lan sunatan.
Katelu, wujude kahanan sosial masyarakat sajroning PKP yaiku
pakaryan, agama, karukunan, kenakalan
pemudha, lan kadurjanan. Pakaryan bebrayan PKP yaiku bakul ing pasar, juragan
bathik, pelukis, lan guru. Agaman kang diugemi sajroning bebrayan PKP yaiku
agama Islam. Watak guyub rukun kang ditindakake bebrayan PKP yaiku seneng urip
tulung-tinulung. Kenakalan pemudha
kayata dolan ora ngerti wayah, minggat, kabeh pepenginan kepengin dituruti
dening wong tuwane. Wujude kadurjanan yaiku maling lan mbegal. Anane kahanan
sosial kang wis diandharake mau njalari anane tradhisi olah kanuragan ing
masyarakat PKP. Tradhisi olah kanuragan digunakake kanggo njaga kaslametan saka
sawenehing kadurjanan lan kanggo sarana tasawuf jalaran sajroning piwulang olah
kanuragan ngandhut unsur agama Islam.
2.
Pamrayoga
Panliten kanthi asesirah Pendhekar Kampung
Pindhangan Sawijine Fiksi Kanuragan: Tinthingan Sosio-Antropologis iki isih adoh saka sampurna. Kaajab ing
tembe mburine, lan kanthi ngrembakane ilmu antropologi sastra sing nganggo
aspek sosio-antropologis panliten liya bisa nliti babagan iki luwih sampurna.
Pamacane PKP anggitane Imam H. kaajab kanthi anane
skripsi iki, bisa mangerteni babagan kang kepengin diwedhar dening pangripta
mligine bab aspek sosio-antropologise.
Saliyane iku, panliten iki uga bisa aweh pambiyantu
kanggo panliten ing sabanjure.
KAPUSTAKAN
Aminnudin. 2011. Pengantar Apresiasi Karya Sastra. Bandung: Sinar Baru Algensindo.
Damono, Sapardi Djoko. 1978. Sosiologi Sastra Sebuah Pengantar Ringkas. Jakarta:
Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
Endraswara, Suwardi. 2003. Metodologi Penelitian Sastra Epistemologi,
Model, Teori, dan Aplikasi. Yogyakarta: Pustaka Widyatama.
Endraswara, Suwardi. 2006. Mistik Kejawen Sinkretisme, Simbolisme, dan
Sufisme dalam Budaya Spiritual Jawa. Yogyakarta: Narasi.
Fathoni, Abdurrahmat. 2005. Antropologi Sosial Budaya Suatu Pengantar. Jakarta:
Rineka Cipta.
Geertz, Clifford. 1989. Abangan, Santri, Priyayi dalam Masyarakat
Jawa. Jakarta: Pustaka Jaya.
H., Imam. 2012. Pendhekar Kampung Pindhangan. Surabaya: Panjebar Semangat.
Koentjaraningrat. 1981. Beberapa Pokok Antropologi Sosial. Jakarta:
P.T. Dian Rakyat.
Luxemburg, Jan Van, Mieke Bal, dan
Willem G. Weststeijn. 1984. Pengantar
Ilmu Sastra. Jakarta: Gramedia (Terjemahan Dick Hartoko).
|
Nurgiyantoro, Burhan. 2007. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta:
Gajah Mada University Press.
Ratna, Nyoman Kutha. 2011. Antropologi Sastra Peranan Unsur-unsur
Kebudayaan dalam Proses Kreatif. Yogyakarta: Pustaka Pelajar
Ratna, Nyoman
Kutha. 2009. Teori, Metode, dan Teknik
Metodelogi Penelitian Sastra. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Saraswati, Ekarini.
2002. Sosiologi Sastra Sebuah Pemahaman
Awal. Malang: UMM Press.
Sudardi, Bani.
2003. Sastra Sufistik Internalisasi
Ajaran-ajaran Sufi dalam Sastra Indonesia. Solo: Tiga Serangkai Pustaka
Mandiri.
Sudikan, Setya Yuwana. 2007. Antropologi Sastra. Surabaya: Unesa
University Press.
Supriyanto, Teguh. 2007. Teks dan Ideologi Studi Sastra Populer
Cerita Silat. Semarang: Unnes Press.
Sutardi, Ayu & Setya Yuwana
Sudikan. 2008. Pemetaan Kebudayaan
Provinsi Jawa Timur Sebuah Upaya Pencarian Nilai-nilai Positif. Jember:
Biromental Spiritual Pemerintah.
Teeuw, A. 1988. Sastra dan Ilmu Sastra Pengantar Teori Sastra. Jakarta: Girimukti
Pasaka.
Yana, 2012. Falsafah dan Pandangan Hidup Orang Jawa. Yogyakarta: Bintang
Cemerlang.
Abshar, Chaerul. 2012. Cerita Silat, Melengkapi
Perjalanan Sastra Indonesia. http://www.suarakarya-online.com. Diakses tanggal 20 Januari 2013.
Perjalanan Sastra Indonesia. http://www.suarakarya-online.com. Diakses tanggal 20 Januari 2013.